Văn hóa Maori là nền văn hóa giàu truyền thống và là một phần quan trọng tạo nên sự độc đáo trong văn hóa New Zealand. Đó không phải là núi cao, rừng rậm hay sông sâu, đó là dân tộc đầu tiên, văn hóa đầu tiên của New Zealand – Maori. Cùng OSLA tìm hiểu tất tần tật lịch sử, phong tục, nghệ thuật,… độc nhất của văn hóa Maori tại New Zealand nhé!!
1. TRUYỀN THUYẾT MAORI
Maori là một phần của cuộc sống hàng ngày tại New Zealand, một sợi chỉ phong phú trên tấm thảm thêu từ quá khứ, hiện tại và đến tương lai của đất nước. Văn hóa Maori tại New Zealand là nền văn hóa giàu purakau (truyền thuyết). Dưới đây là một vài truyền thuyết nổi tiếng nhất được lưu truyền đến tận bây giờ:
- Tane Mahuta – Chúa rừng: Đây là vị thần đã tạo ra thế giới ánh sáng (Te Ao Mārama) khi tách người cha trên trời (Ranginui) và mẹ trái đất (Papa-tū-ā-nuku)
- Māui-tikitiki-a-Taranga – vị thần táo bạo, thống minh và thích vượt qua ranh giới: Người có liên quan đến sự hình thành của Đảo Bắc
- Kupe – tổ tiên dũng cảm, người dẫn đường vĩ đại: Kupe là nhà thám hiểm đầu tiên khám phá ra Aotearoa, New Zealand
- Tổ tiên Peikea – người cưỡi cá voi: Theo truyền thuyết tổ tiên Paikea đã du hành đến Aotearoa trên lưng những con chú cá voi
- Hinemoa và Tutanekai – Romeo và Juliet của New Zealand: Câu chuyện tình đầy hấp dẫn của cặp đôi bị cấm đoán, nhưng lại có cái kết đẹp khi họ chứng minh được sức mạnh của tinh yêu
- Vụ phun trào Tarawere: một vụ phun trào dữ dội kéo dài 6 giờ xảy ra vào rạng sáng ngày 10 tháng 6 năm 1886
2. VĂN HÓA MAORI TẠI NEW ZEALAND: CON NGƯỜI VÀ NGÔN NGỮ
Người Maori
Người Maori là dân tộc bản địa của New Zealand, tổ tiên của họ là những người đầu tiên định cư và tạo nên nền văn hóa Maori tại New Zealand. Người ta cho rằng, họ đến từ Polynesia bằng xuống vào khoảng những năm 1200 và 1300 sau công nguyên. Người Maori đã tạo ngôn ngữ đẹp đẽ, những truyền thuyết ngoạn mục, nghệ thuật cùng nhiểu nét văn hóa đặc sắc của riêng họ. Những truyền thuyết được người Maori lưu truyền bằng miệng qua nhiều thế hệ, kể về sự sáng tạo của họ khi khai phá ra vùng đất mới.
Ngày nay, người Maori chiếm khoảng 15% dân số New Zealand. Ở bối cảnh hiện đại, họ yêu nền văn hóa Maori và luôn cố gắng bảo tồn phát huy nét đẹp văn hóa ấy, và nên nền văn hóa ấy đã đóng góp rất nhiều cho sự phát triển của quốc gia New Zealand.
Ngôn ngữ Maori
Ngôn ngữ Maori – Te Reo Maori là một nét đặc trưng không thể thiếu khi nhắc đến văn hóa Maori tại New Zealand. Te Reo Maori là ngôn ngữ chính thức ở New Zealand, đây là ngôn ngữ được sử dụng phổ biến thứ hai ở New Zealand sau tiếng Anh (khoảng 140.000 người nói tiếng Te Reo). Nhiều trang web của Chính phủ được trình bày bằng cả tiếng Maori và tiếng Anh. Quốc ca của New Zealand thường được hát bằng tiếng Maori lẫn tiếng Anh. Ngôn ngữ Maori được người dân New Zealand xem là taonga (kho báu) của quốc gia.
Ngôn ngữ Maori đang trải qua quá trình hồi sinh đáng kể. Họ có nhiều sáng kiến để thu hút sự chú ý như Te Wiki o te reo Māori (Tuần lễ ngôn ngữ Māori), Kura Kaupapa (các trường dạy ngôn ngữ Māori từ mẫu giáo đến trung học) và Truyền hình Māori đều đóng vai trò đảm bảo Te Reo Māori vẫn là một ngôn ngữ sống được áp dụng xuyên suốt New Zealand.
Bạn có thể học một vài từ tiếng Maori dưới đây nếu có cơ hội đi du lịch và khám phá văn hóa Maori:
- Kia ora – xin chào, cũng là cảm ơn
- Haere mai/nau mai – chào mừng
- Mōrena – chào buổi sáng
- Kei te pēhea koe? – bạn khỏe không
- Kei te pai – tốt
- Ka kite anō – hẹn gặp lần sau
- Whare paku – nhà vệ sinh
- Aroha – tình yêu
- Tēnei rā – hôm nay
- āpōpō – ngày mai
- Inanahi/nōnanahi – hôm qua
3. VĂN HÓA MAORI TẠI NEW ZEALAND: PHONG TỤC
Marae (nơi hội họp)
Mare theo truyền thống dùng để chỉ Marea-ateta, là khu phức hợp có hàng rào gồm các tòa nhà và khuôn viên được chạm khắc. Marea là tâm điểm của cộng đồng người Maori, là nơi tuyệt vời để tìm hiểu và trải nghiệm văn hóa Maori tại New Zealand. Wharenui – nhà họp, là phần quan trọng nhất của Marea, được chạm khắc và có cấu trúc giống cơ thể người, tượng trưng cho tổ tiên của một iwi (bộ tộc), hapu (một nhánh của bộ tộc) hay whanau (gia đình).
Marae được sử dụng cho hui (hội họp), āhuareka (lễ kỷ niệm), tangi (tang lễ), hội thảo giáo dục và các sự kiện quan trọng khác của bộ lạc. Hiện nay, có khoảng vài trăm Marea trên khắp New Zealand, mỗi Marea đều có những luật lệ và quy định cho những tương tác của con người và môi trường xung quanh.
Koha
Koha là loại quà biếu của khách cho chủ nhà, món quà này thể hiện tinh thần có qua có lại, là nguyên tắc quan trọng trong văn hóa Maori tại New Zealand. Koha phải có giá trị bằng hoặc hơn những gì nhóm khách được nhận, koha không chỉ là một món quà lưu niệm.
Hongi
Đây là lời chảo truyền thống của người Maori, lời chào này có ý nghĩa chia sẻ hơi thở bằng cách chạm trán và cọ mũi vào nhau. Lời chào được sử dụng trong các buổi hội họp và nghi lễ truyền thống. Khi khách đến chơi nhà, chủ nhà sẽ phát biểu, sau khi phát biểu khách và chủ sẽ thực hiện ‘hohou i te rongo’.
Karakia
Karakia là những lời cầu nguyện hay tụng kinh đóng vai trò quan trọng trong các buổi tụ họp mang tính cộng đồng của người Maori. Karakia được sử dụng trong nhiều ngữ cảnh khác nhau, như trước bữa ăn, trong các nghi lễ, các dịp sinh, tử, bệnh tật, chiến tranh, hay thu hoạch kai,… Karakia có thể giúp giải quyết cảm xúc khi bạn buồn bã hoặc tạo ra tâm trạng tích cực trong ngày.
4. VĂN HÓA MAORI TẠI NEW ZEALAND: NGHỆ THUẬT
Ta Moko (nghệ thuật xăm)
Tā moko là cách thể hiện bản sắc độc đáo của văn hóa Maori tại New Zealand. Đây là nghệ thuật thể hiện sự tôn trọng của người Maori dành cho văn hóa của họ. Tā moko có từ trước khi những người châu Âu đến New Zealand định cư.
Ta Moko được các Tohunga-ta-moko (bậc thầy xăm mình) thực hiện, những người được xem là rất tôn nghiêm, linh thiêng – Tapu. Tā moko sử dụng những uhi (lưỡi đục) làm từ xương các loài chim chim biển tạo những vết sẹo có rãnh. Chất màu trong tā moko là bồ hóng thu được từ việc đốt kahikatea, thông trắng, hoặc chất lỏng từ thực vật.
Theo truyền thống của người Maori, đàn ông sẽ xăm trên mặt, đón nhận Matora như biểu tượng của sự cao quý. Họ tin rằng đầu là bộ phận thiêng liêng nhất trên cơ thể nên hình xăm sẽ có ý nghĩa đặc biệt.
Phụ nữ sẽ đón nhận Moko Kauae trên môi và cằm, chúng rất tinh tế và quyến rũ. Moko kauae đại diện cho whānau và khả năng lãnh đạo của một người phụ nữ trong cộng đồng. Dựa vào số lượng, họa tiết và vị trí hình xăm, bạn cũng có thể biết được cô gái ấy bao nhiêu tuổi, có người yêu hay chưa hay thậm chí là sự giàu có của cô ấy.
Ngoài mặt của đàn ông và cằm, môi của phụ nữ, Tā moko cũng được xăm tại các vị trí khác trên cơ thể như trán, lưng, cổ, bụng và bắp chân. Nếu như có cơ hội gặp người Maori, đừng ngần ngại tìm hiểu về hình xăm của họ, đó là hình thức tuyệt vời để có cái nhìn sâu sắc về văn hóa Maori tại New Zealand.
Whakairo (nghệ thuật chạm khắc)
Các tác phẩm được các Kaiwhakairo (thợ chạm khắc) dũng kỹ thuật của mình để chạm khắc trên nhiều loại vật liệu khác nhau.
- Gỗ: Whakairo rakau (chạm khắc gỗ) được tôn trọng trong văn hóa Maori tại New Zealand, Khắc gỗ sử dụng những cây gỗ rừng khổng lồ, kauri và totara, mỗi bức chạm khắc là một câu chuyện của một phần lịch sử
- Pounamu (đá xanh): đá xanh là một trong các nguyên liệu được dùng để chạm khắc và được đánh giá cao và độ bền, những đồ trang sức này vẫn đang được đeo như một dấu hiệu của sự uy tín và là lựa chọn phổ biến cho đồ trang sức
- Xương: Xương cá voi và ngà voi cũng được các nhà chạm khắc lựa chọn, chúng được khắc thành móc câu cá
Raranga (nghệ thuật dệt)
Nghệ thuật dệt ra đời khi người Maori gặp lạnh khi đến Aotearoa. Họ sử dụng harakeke – vải lanh là vật liệu chính, họ kết hợp với kỹ năng của mình để sản xuất Korowai (áo choàng) và các đồ vật khác như kete (giỏ) và và whāriki (thảm). Dệt vải mang tính biểu tượng và ý nghĩa trong văn hóa Maori tại New Zealand. Mỗi mảng raranga như là một lời nhắc nhở về những truyền thuyết mà người Maori mang theo khi vượt đại dương.
Haka (vũ điệu chiến tranh)
Haka là điệu nhảy mang đậm dấu ấn của văn hóa Maori tại New Zealand. Haka theo truyền thuyết được Tane-rore con trai của Tama-nui-te-ra – thần mặt trời và vợ là Hine-Raumati – hiện thân của mùa hè nhảy múa cho mẹ, những chuyển động ấy đã trở thành nền tảng của Haka.
Haka là điệu nhảy mang tính lễ nghi, thường được biểu diễn theo nhóm thể hiện sức mạnh niềm tự hào và tinh thần đoàn kết của bộ tộc. Các động tác mạnh mẽ kết hợp biểu cảm gương mặt và tiếng tụng kinh lớn.
Haka được dùng để biểu diễn khi hai bên gặp nhau, đây được xem như một nghi thức. Ngày xưa, Haka được sử dụng trên các chiến trường, ngày nay Haka được sử dụng trong các nghi lễ và lễ kỷ niệm.
Trong thể thao, Haka được dùng để xem như là một lời thách thức đối thủ. Đội bóng bầu dục All Blacks của New Zealand thường biểu diễn haka trước mỗi trận đấu để thể hiện sức mạnh và thể lực tuyệt vời.
5. BIỂU TƯỢNG CỦA VĂN HÓA MAORI
Khi chưa có chữ viết của riêng mình, người Maori ghi lại lịch sử, tín ngưỡng, truyền thuyết bằng các biểu tượng. Những biểu tượng này trở thành bản sắc trong văn hóa Maori tại New Zealand và độ phổ biến cao. Các biểu tượng được sử dụng trong trang sức, tác phẩm nghệ thuật, hình xăm,.. và đều có ý nghĩa riêng. Dưới đây là một số biểu tượng Maori phổ biến:
- Koru (Xoắn ốc): biểu tượng này có nguồn gốc từ lá dương xỉ, thể hiện cho sự tĩnh lặng, hòa bình, tăng trưởng, tái sinh và những khởi đầu mới
- Pikorua (Vòng xoắn): là tượng trưng của sự vĩnh cửu, gắn kết bền chặt giữa hai người
- Toki (Adze): là lưỡi kiếm được sử dụng cho 2 mục đích, chunky – sử dụng để chạm khắc waka (xuồng) và chặt cây cho các pháo đài của Pahs hoặc toki poutangata (rìu trang trí công phu hoặc nghi lễ) – được sử dụng bởi những thủ lĩnh
- Manaia (Người bảo vệ): đây là những sinh vật thần thoại có sức mạnh siêu nhiên và bảo vệ tinh thần
- Matau (lưỡi câu): tượng trưng cho sự thịnh vượng, là công cụ quý báu giúp họ đi biển đẻ sinh tồn
- Porowhita (hình tròn hoặc đĩa): tượng trưng cho vòng quay không bao giờ ngừng của tự nhiên và cuộc sống
- Papahu (Cá heo): là biểu tượng của sự bảo vệ, tượng trưng cho tình bạn, sự thân thiện, cởi mở
6. ẨM THỰC TRONG VĂN HÓA MAORI
Hangi
Người Maori đặt tinh thần cộng đồng lên tất cả, văn hóa Maori tại New Zealand hướng tới một nền ẩm thực về lòng hiếu khách và sự sẻ chia. Người Maori tổ chức hangi để kỷ niệm và dành thời gian vui vẻ, quây quần bên nhau.
Trong nấu ăn hangi truyền thống, thực phẩm như: thịt cừu, thịt gà, thịt lợn, cá và rau sẽ được gói trong lá lanh để giữ nhiệt, và sau đó được nấu chậm trong lò nướng ngầm khoảng 3 đến 4 giờ. Thành quả thu được cho sự đầu tư ấy là kết cấu mềm của thịt, rau ngủ ngọt, mùi khói và cả mùi thơm của đất trong từng món ăn.
Món ăn Kai
Người Maori dùng “kai” hoặc nguồn thực phẩm để làm hangi. Các loại thực phẩm phổ biến nhất là cá, các loài chim và kumara – khoai lang mà người Maori đã phát triển trên New Zealand gần 1000 năm. Rēwena paraoa – bánh mì khoai tây là món ăn được ưa chuộng của người Maori cho đến tận bây giờ. Bánh được làm từ khoai tây hoặc kumara, được làm chín trong quá trình lên men.
Ngoài những thực phẩm gốc, người Maori tìm kiếm và sử dụng các loại thảo mộc để làm gia vị. Ẩm thực Maori vẫn đang phát triển cùng với nền văn hóa Maori tại New Zealand, kết hợp giữa những công thức xưa và nay tạo nên nhiều món ăn độc đáo không kém phần ngon miệng.
7. BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA MAORI TẠI NEW ZEALAND
Dù cho đã xuất hiện cách đây hơn 1000 năm, nhưng người Maori vẫn giữ gìn được nét văn hóa đáng tự hào. Mặt khác, sự giao thoa giữa các nền văn hóa và những định kiến, những cái nhìn một chiều về các hình xăm làm cho ta moko (nghệ thuật xăm) ngày càng suy giảm. Ta moko là một loại hình nghệ thuật mang tính biểu tượng của văn hóa Maori tại New Zealand, nên người Maori đã tìm mọi cách khôi phục và bảo tồn nó.
Nhiều người có tầm ảnh hưởng đã đi đầu trong việc tuyên truyền bảo tồn văn hóa Maori, có PGS Ts Kahautu Maxwell tại Đại học Waikato (New Zealand), đồng thời là chắt của một nghệ nhân moko kauae quyết định xăm lên mặt để góp phần bảo tồn di sản, Bộ trưởng Ngoại giao New Zealand Nanaia Mahuta, nữ chính trị gia người Maori bản xứ đầu tiên xăm hình truyền thống của người Maori trên môi và cằm,…
Ngày có càng nhiều người nổi tiếng xăm hình trên mặt để bảo vệ và khẳng định những giá trị đẹp đẽ của văn hóa Maori. Ngoài ta moko, người dân Maori cũng vẫn đang bảo tồn những phong tục, nghệ thuật của riêng họ.
Văn hóa Maori tại New Zealand được xem là trung tâm bản sắc của nơi đây, người Maori tự hào và luôn hết mình giữ gìn phát huy nền văn hóa ấy. Bài viết trên OSLA đã điểm qua vài thông tin về nền văn hóa độc nhất vô nhị này, mong rằng sẽ đến những kiến thức thú vị cho các bạn.
